Prawa autorskie stanowią zagadnienie od lat wzbudzające coraz to większe zainteresowanie w społeczeństwie. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest postęp technologiczny wpływający na otaczającą nas rzeczywistość. Powszechny dostęp do utworów generuje wzrost liczby naruszeń praw twórców i mimo to świadomość użytkowników w tej materii nadal jest na niskim poziomie.
Czym są prawa autorskie?
W polskim porządku prawnym regulacje na temat praw autorskich odnaleźć można w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej także jako: pr. aut.). W ustawie tej uregulowano zagadnienia kluczowe z perspektywy omawianej dziedziny, wśród których wyróżnić należy m.in. przedmiot oraz podmiot praw autorskich, a także ich treść. Próżno szukać jednak definicji legalnej samych praw autorskich, co generuje konieczność poszukiwania jakiejkolwiek definicji w pozaprawnych źródłach. Z pomocą przychodzi encyklopedia PWN[1], zgodnie z którą prawa autorskie można rozpatrywać zarówno w ujęciu wąskim, jak i szerokim. Prawo autorskie w rozumieniu sensu stricte jest elementem prawa własności intelektualnej stworzonym z przepisów mających na celu ochronę interesów twórcy i stosunków prawnych wynikających z procesu tworzenia utworów, ochroną, a także korzystaniem z niego. Szersze znaczenie przedmiotowego pojęcia odnosi się również do uregulowania dotyczącego praw pokrewnych, czyli praw przyznanych na wyłączność podmiotom takim jak artyści wykonawcy, nadawcy radiowi czy producenci fonogramów.
Utwór jako przedmiot ochrony praw autorskich
Przedmiotem prawa autorskiego jest utwór, czyli dobro niematerialne istniejące dzięki aktom świadomości człowieka. Prawodawca dokonał definicji tego pojęcia w artykule otwierającym pr. aut., uznając, że jest to „każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia”. Utwór jest tym samym dobrem niematerialnym, którego byt w obrocie prawnym jest samodzielny i niezależny od przedmiotu, na którym został utrwalony.
Podstawową cechą wyróżniającą utwór jest to, że musi on stanowić przejaw twórczej działalności człowieka, czyli działalności takiej, która zmierza do wytworzenia nowego bytu, będącego wytworem intelektualnym i wzbogacającym stan danej rzeczy w ściśle określonym momencie. Ustalenie utworu z kolei oznacza, że koniecznym jest jego umożliwienie jego percepcji za pośrednictwem zakomunikowania go innym osobom. Od chwili, w której utwór zostaje ustalony, przysługuje mu ochrona prawnoautorską przewidziana w ustawie. Forma ustalenia jest prawnie irrelewantna, co potwierdza Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 kwietnia 1973 r. (sygn. I CR 91/73), w którym to uznał, że „ustalenie to przybranie przez utwór jakiejkolwiek postaci, chociażby nietrwałej, jednakże na tyle stabilnej, by cechy i treść utworu mogły wywierać efekt artystyczny”[2]. Nietrudno jednak o pomylenie pojęć ustalenia i utrwalenia. Ma to kluczowe znaczenie pod kątem ochrony praw autorskich, albowiem utwór jako dobro niematerialne funkcjonuje samodzielnie bez względu na to czy zostało utrwalone na płycie CD, dysku czy też innym nośniku. Istotny aspekt stanowi również indywidualny charakter działalności twórcy oznaczający to, że dzieło bezwzględnie musi wyróżniać się spośród już funkcjonujących w obrocie innych dzieł.
Czym jest naruszenie praw autorskich?
Naruszenie praw autorskich stanowi każda sytuacja, w której utwór jest wykorzystany bez zezwolenia twórcy z wyjątkiem sytuacji wykorzystania go w zakresie dozwolonego użytku, czyli instytucji uprawniającej do korzystania z rozpowszechnionych utworów. Wśród przykładów dozwolonego użytku wymienia się prawo cytatu oznaczające możność przytaczania w utworach stanowiących samoistną całość fragmentów innych utworów pod warunkiem, że ma to cel dydaktyczny lub naukowy.
Odpowiedzialność za naruszenie praw autorskich
Odpowiedzialność za naruszenie praw autorskich została skonstruowana dwojako – zarówno w reżimie cywilnoprawnym, jak i karnoprawnym. Odpowiedzialność cywilnoprawna ma za zadanie chronić prywatne interesy uprawnionych podmiotów na polu materialnoprawnym i proceduralnym. Szereg regulacji składających się na ten reżim zawartych jest w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych, kodeksie cywilnym oraz kodeksie postępowania cywilnego. Z kolei odpowiedzialność karnoprawna przyjmuje charakter bardziej represyjny, sprowadzając się do penalizacji działań stanowiących naruszenie praw autorskich. Jednocześnie ma służyć realizacji funkcji prewencyjnej za pośrednictwem katalogu kar obejmującego karę pozbawienia wolności czy karę ograniczenia wolności, tak aby odstraszyć potencjalnego sprawcę przed popełnieniem czynu zabronionego.
Ochrona praw majątkowych opiera się na ochronie prawa bezwzględnego,
a naruszenie musi mieć charakter bezprawnego zachowania. Wprowadzony do ustawy
o prawie autorskim i prawach pokrewnych model ochrony należy uznać za deliktowy, czyli taki, który uznaje naruszenie za czyn niedozwolony. Odpowiedzialność deliktowa oznacza, że świadczenie ma charakter pierwotny, a tym samym stosunek odszkodowawczy powstaje w momencie zaistnienia szkody, które stanowi przesłankę konieczną, a oznacza uszczerbek na przysługujących pokrzywdzonemu dobrach chronionych prawnie. Odpowiedzialność za naruszenie autorskich praw osobistych w głównej mierze wiąże się z roszczeniami przysługującymi uprawnionemu mającymi na celu ochronę nie tylko sfery ekonomicznej, ale również sfery pozamaterialnej. W polskim systemie prawnym oparta jest na konstrukcji odpowiedzialności deliktowej tudzież kontraktowej. Co do zasady wystarczającą przesłanką do uruchomienia odpowiedzialności staje się bezprawne naruszenie prawa osobistego i w tym przypadku nie jest ona uzależniona od winy.
Odpowiedzialność karnoprawna za naruszenie praw autorskich na przestrzeni lat zmieniała swój kształt, co wiązało się również z ewaluowaniem kodeksu karnego.
W tym momencie obowiązująca regulacja zawarta została w art. 115-123 pr. aut.
i stanowi regulacją specjalną wobec ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny. Sankcje przewidziane w tych przepisach mające za zadanie piętnowanie naruszeń praw autorskich funkcjonują subsydiarnie względem roszczeń dochodzonych na drodze postępowania cywilnego. Wszelkie naruszenia są przestępstwami, a nie wykroczeniami, więc sankcje przewidziane prawem są surowsze. Istotne znaczenie przy interpretacji przepisów dotyczących odpowiedzialności karnej, ma zastosowanie reguły zawartej w art. 116 k.k. dotyczącej stosunku do ustaw szczególnych. W myśl tej zasady przepisy części ogólnej Kodeksu karnego mają zastosowanie do innych aktów prawnych, w których przewidziano taką odpowiedzialność, pod warunkiem, że przepisy w nich zawarte nie wyłączają takiego zastosowania. Dzięki tej regulacji w stosunku do naruszeń prawa autorskiego można wykorzystać przepisy odnoszące się do form popełnienia przestępstwa, zbiegów przepisów czy też potencjalnej umyślności popełnienia czynu.
Ochrona praw autorskich
Ochrona praw autorskich została uregulowana w art. 78 pr. aut., w którym to zawarto katalog uprawnień przysługujących osobie. Uprawnienia te przybierają postać podmiotowych praw o charakterze roszczeń, powstających dopiero w chwili naruszenia praw autorskich oraz stanu zagrożenia. Ochrona w tym aspekcie nie funkcjonuje zatem od chwili powstania dzieła, ale konieczne jest spełnienie wskazanych przesłanek. Naruszenie autorskich praw majątkowych oznacza korzystanie z utworu, bądź jego elementów bez zgody osoby uprawnionej lub bez opcji powołania się na instytucje legitymizujące możliwość korzystania z utworu (np. instytucja dozwolonego użytku). Naruszenie musi być przy tym bezprawne, a istotne ułatwienie dla dochodzącego swoich praw stanowi domniemanie bezprawności, polegające na tym, że osoba naruszająca prawa musi wykazać zgodność z prawem swojego zachowania. Temat ten był przez długi czas sporny. Wiele lat temu dominowała opinia, że to wstępujący na drogę sądową winien udowodnić bezprawność naruszenia. Wydaje się, że zmiana stanowiska uznająca obowiązywanie domniemania jest słuszna, dzięki czemu uprawniony ma ułatwione zadanie w materii dowodowej w trakcie trwania postępowania sądowego. Chronionym z tytułu naruszeń autorskich praw podmiotowych jest ten, któremu w okresie zaistnienia naruszenia te prawa przysługiwały, a ponadto podmioty wskazane w sposób wyraźny przez ustawodawcę w przepisach. Ochrona przysługująca podmiotom funkcjonuje przeciwko naruszycielowi, czyli w szczególności osobie nie posiadającej odpowiedniego tytułu w stosunku do podmiotu praw autorskich, ale także osobie przekraczającej swoje uprawnienia.
Potrzebujesz pomocy w sprawie dotyczącej praw autorskich?
Napisz do nas! Sprawy dotyczące praw autorskich nie należą do kategorii najprostszych, stąd warto skorzystać z pomocy profesjonalistów.
[1] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/prawo-autorskie;3872617.html
[2] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 kwietnia 1973 r., sygn. I CR 91/73, OSNC 1974/3/50
